Afmæli tveggja ljóðperla

Í ár eru 165 ár liðin síðan listaskáldið góða, Jónas Hallgrímsson, orti ljóðperluna "Ég bið að heilsa!" en ljóðið orti hann árið 1839 í Kaupmannahöfn.  Sömuleiðis mætti minnast þess að í ár eru liðin 170 ár frá því að Jónas orti ljóðið fagra, "Íslands minni", sömuleiðis í Kaupmannahöfn að ég tel.  

Þó að ljóðin séu flestum kunn, er full ástæða til að rifja þau upp af þessu tilefni:

Ég bið að heilsa!

Nú andar suðrið sæla vindum þýðum,
á sjónum allar bárur smáar rísa
og flykkjast heim að fögru landi Ísa,
að fósturjarðar minnar strönd og hlíðum.

Ó! heilsið öllum heima rómi blíðum
um hæð og sund í drottins ást og friði;
kyssi þið, bárur! bát á fiskimiði,
blási þið, vindar! hlýtt á kinnum fríðum.

Vorboðinn ljúfi! fuglinn trúr sem fer
með fjaðrabliki háa vegaleysu
í sumardal að kveða kvæðin þín!

Heilsaðu einkum ef að fyrir ber
engil með húfu og rauðan skúf, í peysu;
þröstur minn góður! það er stúlkan mín.

Jónas Hallgrímsson
Samið árið 1844. 

Íslands minni

Þið þekkið fold með blíðri brá
og bláum tindi fjalla
og svanahljómi, silungsá
og sælu blómi valla
og bröttum fossi, björtum sjá
og breiðum jökulskalla –
drjúpi’ hana blessun drottins á
um daga heimsins alla.

Jónas Hallgrímsson

Samið árið 1839

Í raun og veru er stórmerkilegt til þess að hugsa hversu langt er síðan ljóðin voru ort, því enn standa þau sem ný.  Ekki eitt orð er orðið úrelt eða ankannalegt né heldur hugsun eða orðalag.  Sýnir það best málvitund Jónasar og ljóðrænt skyn sem hvoru tveggja voru óbrigðul.  Ljóðin tvö bera þess fagurt vitni að hér var snillingur að starfi.

Kvæðið "Ég bið að heilsa" er sonnetta að formi til.    Þó víkur Jónas að nokkru frá ströngustu mynd hins ítalska ljóðforms.  Hvað sem um það má segja, þá er víst að í ljóðinu fer form, orðaval og hugsun svo vel saman að einstætt er og stendur ljóðið sem sístæð perla íslenskra ljóðbókmennta.

Margir Íslendingar hafa glímt við þetta ljóðform, sonnettuna, en þó enginn með sambærilegum árangri við Jónas.  Sem dæmi um fagra íslenska sonnettu má nefna ljóðið "Sonnetta" eftir Jóhann Sigurjónsson: 

Vorið er liðið, ilmur ungra daga
orðinn að þungum, sterkum sumarhita,
æskan er horfin, engir draumar lita
ókomna tímans gráa sinuhaga.

Við erum fæddir úti á eyðiskaga,
eilífðarsjórinn hefur dimma vita,
fánýtar skeljar fyrir blóð og svita
fengum við keyptar, það er mannsins saga.

Þó hef ég aldrei elskað daginn heitar
- eilífðar nafnið stafar barnsins tunga -
fátæka líf! að þínum knjám ég krýp,

áþekkur skuggablómi, er ljóssins leitar,
- leggurinn veldur naumast eigin þunga -
fórnandi höndum þína geisla eg gríp.

Jóhann Sigurjónsson

1911

Hér er fagurlega kveðið kveðið þó að Jóhann sé nokkuð þyngri á bárunni en Jónas hvað umfjöllunarefni og hugblæ varðar.  Hitt er víst er að þó að sonnettan reynist mörgum erfitt ljóðform viðureignar, þá mun fáum hafa tekist að yrkja stirðbusalega og klunnalega sonnettu.  Í raun væri slíkt afrek út af fyrir sig. 

Fleiri Íslendingar hafa glímt við annað og nærtækara ljóðform, þar sem er ferskeytlan.  Nærtækara segi ég, vegna þess að hún er einfaldari að uppbyggingu og þar af leiðandi auðveldari viðfangs sem ljóðform heldur en sonnettan.  Þrátt fyrir einfaldleika sinn á ferskeytlan sér margar formgerðir og í einfaldleika sínum er hún agað form og leyfir seint og illa frávik frá eðlilegu flæði hvað varðar bæði form og innihald.  Þess vegna hefur mörgum landanum orðið fótaskortur í glímunni við ferskeytluna.  Sem dæmi um það má nefna Þorbjörn Þórðarson. Um Þorbjörn er svo sagt í Wikipedia: 

"........Um ævi hans Þorbjörns) og búsetu er fátt vitað, en hann virðist hafa dvalist mest sunnanlands og vestan og starfað að járnsmíðum.  Talsvert hefur varðveist af undarlegum vísum og kviðlingum eftir hann. Hér er eitt dæmi.

Vambara þambara þeysingssprettir
því eru hér svona margir kettir,
agara gagara yndisgrænum,
illt er að hafa þá marga á bænum".

Þorbjörn gekk lengst af undir nafninu Æri Tobbi".  - Wikipedia.

Þó svo að þessi vísa Þorbjörns hafi geymst sem dæmi um misheppnaða ferskeytlu má velta fyrir sér, hvers vegna einmitt þessi ferskeytla af öllum þeim misheppnuðu og lélegu ferskeytlum sem landinn hefur hnoðað saman gegnum aldirnar, hafi varðveist svo vel í minni þjóðarinnar.  Ef til vill er ein ástæðan sú, að þrátt fyrir undarlegt yfirbragð, þá er vísan rétt kveðin hvað varðar stuðla, höfuðstafi og bragliði.  Er það meira en segja má um margar "vísurnar" og má  enn þann dag í dag sjá ferskeytlur verða til sem eru rangt kveðnar.  Eru sum dæmi um þetta raunaleg, önnur skopleg.  Flest eru þó dæmin um þetta raunaleg og skopleg í senn.

Önnur ástæða fyrir vinsældum vísu Æra Tobba er ef til vill að í henni er góð hrynjandi auk þess sem vísan kemur á framfæri heillegri hugsun, sem er eitthvað á þessa leið:  "Á þessum bæ eru margir kettir og ekki er gott að hafa marga ketti á bænum".  Vart er hægt að tala skýrar en Tobbi gerir í þessari vísu sinni.

Sem dæmi um aðra óhefðbundna ferskeytlu, ef ferskeytlu skal kalla, má nefna vísu sem ónefndur Austur-Skaftfellingur orti.  Vísan er svona eftir minni:

Lifrarpylsu lítil sneið

liggur uppi á hillu.

Vita gjörði lítinn að

litla sjálfskeiðungnum.

Hér er ekki rétt ort hvað varðar stuðla og höfuðstafi þó svo að bragliðir séu nokkurn veginn réttir.  Enn fremur vantar allt rím.  Hvað innihald og merkingu varðar þá liggur ef til vill ekki í augum uppi við fyrstu sýn hvað höfundur vill segja með vísunni.  Þó má við nánari skoðun lesa út úr textanum að hér er á ferðinni nokkurs konar ástarljóð til lifrarpylsusneiðarinnar.  Gera má sér í hugarlund að höfundur hafi rekið augun í fallega sneið af lifrarpylsu uppi á hillu.  Hann hefur sennilega verið svangur og þess vegna  gripið sneiðina, skorið hana niður með sjálfskeiðingnum sínum og gætt sér á henni.  Þannig má með góðum vilja sjá fyrir sér myndina sem höfundur dregur upp þó svo að vísan sé mjög gölluð hvað form varðar.  Með góðum vilja má líta á höfundinn sem einn af frumkvöðlum nútímaljóðsins íslenska.  Eða með orðum sem mér er sagt að vígður maður íslenskur grípi oft til:  "Þetta hefði getað verið svo miklu verra."

Þessi tvö dæmi sem ég hef tekið af misvel heppnuðum tilraunum til að yrkja ferskeytlu ætti að sýna okkur að fólk á ólík erindi á sviði ljóðlistar.  Að yrkja er alls ekki aðeins á færi snillinga eins og Jónasar Hallgrímssonar og Jóhanns Sigurjónssonar.  Fjarri fer því.  Þeir sem minna hafa til brunns að bera geta átt fullt erindi með ljóð sín.  Hins vegar er það svo með kveðskap, að sé ekki hlúð að skáldgáfunni, má gera ráð fyrir að hún visni upp og hverfi.  Þess vegna er mikilvægt fyrir þá sem finna hjá sér þörf til að yrkja, að leggja stund á kveðskap og bera undir aðra sem þeir treysta og fá viðbrögð þeirra við kveðskap sínum.  Þannig má rækta skáldgáfuna og margir kveða þó eigi séu skáld.

Kveðja,

Valdimar